Dişli çark, kayış kasnak, zincir dişli mekanizmaları gibi güç iletim elemanlarını taşıyan elemanlar mil olarak adlandırılmaktadır. Bu taşıyıcı görevi üstelenen miller kaymalı yatak ve yuvarlanma elemanlı yataklar (rulmanlar) ile desteklenmektedir. Millerin kaymalı yatak içinde kalan kısımlarına muylu ismi verilmektedir. Bu nedenle bazı kaynaklarda kaymalı yataklara muylu yatakları şeklinde de isimlendirilmektedir.
Bir kaymalı yatak sistemi, dönen muylu ve sabit yatak gövdesi olmak üzere esas olarak iki parçadan meydana gelmektedir. Yatak muyluyu tamamen veya kısmen sarabilir. Buna göre de yatak, tam yatak veya kısmi yatak adını alabilmektedir. Yatak ile muylu çapları arasında bir fark bulunur. Buna yatak boşluk (c) denmektedir. Yatak boşluğu; mil ve yatağın monte edilmesi, yağ için gereken boşluğun oluşması, termal genleşmelerin azaltılması, milde oluşabilecek eksen kaçıklığı ve/veya sehim hatalarının azaltılması gibi görev ve yararları vardır.
Yatağın ve muylunun nominal boyutları aynıdır; ancak tasarım ve üretim esnasında uygun toleranslar seçilerek yatak yüzeyi ve muylu yüzeyi arasında yeteri kadar yağ filminin oluşması için bir boşluk sağlanır. Yatak çapı D ve muylu çapı da d olmak üzere yatak boşluğu, c=D-d şeklinde belirlenir. Yatak boşluğunun muylu yarıçapının oranına ise izafi yatak boşluğu denir. Genellikle yatak tasarımında y ile gösterilir ve y= (D-d)/d şeklinde hesaplanır. İzafi yatak boşluğu (y); yatağın taşıdığı yük, milin hızı, boyutlar ve toleranslar gibi çeşitli faktörlere bağlıdır. Tasarlanacak yatağın performansının bu sayının değişmesinden çok etkileneceği unutulmamalıdır.
Yatağa ve muyluya verilen boyut toleranslarına göre yatak boşluğu en büyük ve en küçük sınır değer arasında değişeceğinden yatak tasarım hesaplarında ortalama yatak boşluğu ve ortalama izafi yatak boşluğu değerleri dikkate alınmaktadır. Ancak emniyet açısından minimum ve/veya maksimum yatak boşlukları da yüzey pürüzlülük değerleri dikkate alınarak kontrol edilmelidir.
Genel tasarım kriteri olarak; düşük mil hızlarında ve büyük yatak yüklerinde y değeri küçük; yüksek mil hızlarında ve küçük yatak yüklerinde ise daha büyük y değeri seçilmektedir. Yatak boşluğu büyük seçildiğinde yatakta oluşan basınç artmakta, basınç dağılım eğrisi yatağın orta bölgesinde sivrileşme şekline dönüşmektedir. Mil (muylu) ve yatak arasındaki yatak boşluğunun pratikte mil çapının ‰1’i civarında olması genel olarak kabul edilir. Mil hızının yüksek, yatak yükünün küçük olduğu çalışma şartlarında y≥0.002 alınırsa, sürtünme azalmakta, yatakta daha az sıcaklık artışı meydana gelmektedir. Mil hızına göre, ortalama izafi yatak boşluğu için y = 0.8 10-3 (U)1/4 formülü tavsiye edilmektedir. Formülde hız [m/s] cinsinden çevresel hızdır. Gerçek çalışma şartlarında yatak sıcaklığının üretim şartlarından çok daha yüksek olacağını, ayrıca zamanla çalışma sonucu muylu ve yatak yüzeylerinde meydana gelebilecek aşınma nedeniyle yatak boşluğunun değişebileceğini de unutmamak gerekir. (Devam edecek)
(Kaynaklar: Babalık, F.C., Çavdar K., Makina Elemanları ve Konstrüksiyon Örnekleri, 8. Baskı, Dora Basım-Yayın Dağıtım Ltd. Şti, Tevrüz, T., Makine Elemanları ve Konstrüksiyon Örnekleri, Cilt 2., Çağlayan Kitabevi, Gemalmayan, N., https://websitem.gazi.edu.tr/site/nihatgem/files, Kurbanoğlu, C., Makina Elemanları, Teori, Konstrüksiyon ve Problemler, Nobel Yayınevi, Durak, E., Endüstriyel Yağlama Tekniği Ders Notları)
